Harti jeung Wangunan Sisindiran

Kecap “sisindiran” ari asalna mah tina kecap “sindir”, anu maksudna “sisi”.Ngomong ku sindir maksudna ngomong anu “nyisi”, henteu poksang ceplak pahang, pikeun ngaragangan anu diajak nyarita, supaya omongan urang anu karasana henteu nyentug atawa ngasruk kana hatena.

Ari “sindir sampir”, beunang dihartikeun “moyok ku jalan anu malibir”. Upamana ngomong dua, meupueh lemes jeung ngomong seukeut.

Sanajan kecapna asal tina “sindir”, ari buktina mah jauh pisan jeung asalna. Sisindiran mah kecap istilah pikeun hiji rupa kabinangkitan Sunda anu beunang dipake dina seni sora jeung seni sastra.

Dina ieu bagian, nerangkeun bab sisindiran teh arek tina jihat seni sastra. Anu patali jeung seni sora mah (kawihna jeung laguna) leuwih merenah lamun diterangkeun husus dina bab seni eta.

Sanajan sindir jeung sisindiran tea ceuk hartining kecap mah beda-beda hartina jeung larapna, tapi ari pokona mah tetep sarua, nyaeta ngedalkeun maksud henteu saceplakna, tapi dibulen ku kecap-kecap sejen anu ngandung karasmen, dipalar pikaresepeun. Lamun diibaratkeun kana bubuahan tea mah, aya cangkang jeung eusina. Bisana kaarah eusina the kudu bisa mesek cangkangna tea. Malah tampolana mah eusi teh dibulen ku dua pesekeun, cara misalna kalapa atawa muncang. Geus beunang tapasna atawa kopakna teh, kudu bisa ngalaan batokna deuih, kakara kaarah eusina.

Lantaran ngarah karasmen atawa pikaresepeun tea, sipatna oge teu jauh teu jauh ti dinya, aya anu “silih asih”, “piwuruk” jeung “kaheureuyan” atawa anu istilahna disebut “sesebred” tea.

Sisindiran teh lain husus kabinangkitan Sunda, tapi kum di sakuliah Indonesia, ngan beda-beda nyebutna. Di Sunda disebutna “sisindiran”. Di Jawa “parikan”, di Malayu “Pantun”, di Tapanuli “ende”, jeung jaba ti eta, sabasana-sabasana. Iketanana atawa banguna oge eta-eta keneh, silih asih, piwuruk jeung kaheureuyan.

Baheula pisan, samemeh jalma-jalma carapetang jeung motekar cara kiwari, sindir atawa sisindiran teh mangrupa perlambang, silokana atawa sasmita ku barang-barang. Boh dangdaunan atawa kekembangan, boh gambar (lambang atawa wawaton), boh barang-barang lianna aya anu bungkeuleukan, malah sasatoan oge henteu diiwalkeun. Tegesna kabeh oge mangrupa tanda sandi (code) anu masing-masing boga harti.

Rupaning dangdaunan atawa tatangkalan, upamana bae di urang di nu nagruat make sok aya jukut palias, geusan mangpaliaskeun saniskara pancabaya. Di nu kawinan make mayang kembar, sasmita masangna panganten awewe jeung lalaki nu paayang-ayang. Di nu dibuat sok ngaheulakeun ngetem pare sawatara ranggeuy, siloka Nyi Dewi Sri (Ibu Pare). Jeung jaba ti eta.

Rupaning gambar, upamana panyinglar jurig, upih diculat-calet ku apu. Tapak suku dina batu. Pamor dina kujang. Jejelemaan dina landean keris (upamana bae “mantri kabendon”, “satria pinayungan”, “tunggak semi”), gambar dina bandera, kitu deui warnana. Ukiran-ukiran jeung songketan-songketan katut rupa-rupa poleng jeung rea-rea deui.

Rupaning barang, upamana bae dinu kawinan, panganten sok ngalengkahan pakara. Di nu hayang boga anak awewe sok tutukeuran sinduk ( hayang lalaki sok tutukeuran mutu). Di nu turun sapa, sok ngawurkeun lebu, nyicikeun cai, ngagurat taneuh jeung jaba ti eta.

Rupaning sasatoan, upamana bae dinu sunatan sok make “bela” ku mencit hayam. Di nu nagdegkeun wangunan rohaka sok ngaruang hulu munding. Sarta rupa-rupa deui.

Eta kabeh diarah sindirna. Nepika ayeuna oge di ditu didieu sok aya keneh nu makekeun.

Bareng jeung mekarna pangabisa jalma, bari nungtutan laleungitanana sindir atawa sasmita anu ngajirim tea, lila-lila (duka sabada sabaraha ratus taun), nya timbulsindir anu ngan mangrupa ucap wungkul, rek meh siga tatarucingan, pesekeun anu surti.

Tah eta sindir eta, disarebut weh “sisindiran”.

Jadi lamun digiligkeun, dijieun wangenana, anu disebut “sisindiran” teh nyaeta: kasenian ngareka basa anu diwangun ku cangkang jeung eusi, pikeun ngedalkeun maksud anu henteu saceplakna bari dipambrih karesmianana. 

Bangun jeung Sipat

Anu disebut bangun teh nyaeta pasang peta iketanana atawa rakitanana. Ieu teh babakuna aya tilu bangun, nyaeta:1. Wawangsalan; 2. Rarakitan; 3. Paparikan.

Dina jero bangun anu tilu rupa tea, lamun ditilik sipatna, masing-masing ngabogaan tilu rupa sipat, 1. Silih asih; 2. Piwuruk; c. sesebred.

Tegesna, sisindiran teh direkana atawa dianggitna mah bisa jadi mangrupa wawangsalan, bisa jadi mangrupa rarakitan, bisa jadi mangrupa paparikan. Ari sipatna anu mana-mana oge bisa jadi silih asih, bisa jadi piwuruk, bisa jadi sesebred.

Supaya leuwih tetela. Ari disebutna mah sakabehna oge eta teh dikumkeun sisindiran, ngan banguna rupa-rupa, aya wawangsalan, rarakitan jeung paparikan tur masing-masing bisa ngabogaan sipat silih asih, piwuruk jeung sesebred.

1. Wawangsalan

Ceuk sawareh pangna disebut wawangsalan teh dumeh asal tina kecap wangsal anu lila-lila jadi wangsul, hartina balik. Eta sababna cenah, anu matak diurang Sunda oge aya kecap bangbalikan, saharti jeung wawangsalan tea.

Cek sawareh deui asal tina angsal, anu hartina beunang, sabab dina wawangsalan teh aya sabangsa teteguhan anu kudu dibeunangkeun eusina.

Tapi, boh wangsal boh angsal ari asalna pisan mah, anu tetela bae dina basa Sunda aya istilah anu prah disarebut wawangsalan, nyaeta salah sahiji ti antara bangun sisindiran. Wawangsalan aya dua rupa nyaeta:

a. Bangbalikan-lanjaran

b, Bangbalikan danding

a. Bangbalikan-lanjaran

Anu disebut bangbalikan teh nyaeta sabangsa wawangsalan anu diwangun ku cangkang jeung eusi, sarta disatukangeun (sabalikeun) eusina tea aya kecap anu kudu diteangan hartina.

Sababna anu matak disebut lanjaran (lain lancaran), dumeh biasana “disualkeunana” sok ngalagar salanjar bae, tara dituluykeun jeung eusina. Rajeun jeung eusina, diucapkeunana sok saengapankeun.

Ari anu disebut cangkang, nyaeta “sualanana”. Dina hokum sisindiran cangkang teh sok diucapkeun ti heula, tuluy dieusian ti pandeuri. Biasana cangkang teh henteu aya patalina jeung sipat sisindiran, hartina teu aya patalina jeung maksud anu ditujuna. Eta mah ngan pangresmi bae.

Ieu conto bangbalikan lanjaran anu geus ngalemah jadi jadi paribasa:
Teu puguh monyet hideungna.
Aya ka kelor hejona.
Geus jadi sabiwir hiji.
Teu beunang disupa dulang.
Deukeut-deukeut anak taleus.

Eta kabeh geus tara atawa arang pisan bari disebut jeung eusina, sumawona make jeung dipesek mah. Padahal lamun kudu disalanjarankeun jeung eusina, kudu kieu


Teu puguh monyet hideungna, asa teu puguh tungtungn
Aya ka kelor hejona, sok matak pikaseurieun
 Geus jadi sabiwir hiji, jadi pangaleman jalma
Teu beunang disupa dulang, teu beunang dibebenjokeun
 Deukeut-deukeut anak taleus, nyangkewok teu kanyahoan.

Ayeuna kari neangan harti kecap anu satukangeun (sabalikeun) eusina tea. Kieu:Anu diteguhkeun monyet hideung. Dina eusi, aya kecap tungtungna.
Jadi maksudna teh lutung.Kelor anu rupana hejo atawa bangsana kelor tapi dauna hejo kolot. 
Euh atuh turi, ceuk kecap  pikaseurieun.
Biwir dua dirapetkeun jadi hiji, ngarana balem. Bukti dina kecap pangaleman.
Dulang aya supaan?piraku? Meureun anu dipapandekeun kana supa. kejo! Da enya ceuk kecap dibebenjokeun.
Anak taleus ngarana tewok (cara anak awi ngarana iwung).
Ieu dibejakeun ku kecap nyangkewok.

Jadi ayeuna tetela, yen neangan eusi tatarucingan teh kudu dina salah sahiji engang, bisa jadi engang di hareup, bisa jadi di tengah, bisa jadi di tukang.

Dina kasusastraan, bangun prosa, hartina dina basa lancaran, eta bangbalikan lanjaran teh sok sering diselapkeun dina kalimah-kalimah anu biasa, dijieun panyari. Ieu contona.

Memed pohara atoheunana, dumeh geus kauntun tipung katambang beas, laksana meunang ijajah. Manehna geuwat nyueatan ka kolotna.

Saderek sesepuh, sakitu pihatur kuring, katuncar paranjang gagang, masang tabe rek mungkurkeun.


Nyaba ka Cianjur teh piring jadi dulang leah, kuring mah tinggaleun kari waasna.

Tampolana ari kecap-kecap laksana (1), masang tabe (2) jeung tinggaleun kari waasna (3), Geus tara disebut-sebut deui, anggeus ku cangkangna bae.

Conto-conto sejen anu asup kana bangbalikan lanjaran tur pohara basajana jeung sok diselapkeun dina prosa:

“ngembang kadu, ngembang boled, kapiring leutik, dirangkong kolong, ngajampana bugang, bale nyungcung, dianjing cai, jawadah tutung biritna, djrrd.”

b. bangbalikan-dangding

Wawangsalan model bangbalikan dangding, nyaeta dangding anu unggal-unggal pada direka cangkang eusi bangbalikan tea.

Biasana pupuh anu diparake pikeun bangbalikan teh ngan pupuh gede atawa sekar ageng bae, nya eta Kinanti, Sinom, Asmarandana, Dangdanggula.

Dina pupuh Kinanti, kulantaran ungkarana jangkep (aya genep) sapada-sapada teh bisa diatur tilu cangkang, tilu eusi diheuleut-heuleut.

Dangdanggula, ari jumlah ungkarana mah jangkep (aya sapuluh), tapi lantaran anggaresol, henteu cara Kinanti anu unggal ungkarana diwangun ku 8 engang, dina Dangdanggula mah kapaksa aya anu direka cangkang wungkul, atawa eusi wungkul. Sakapeung, cangkangna dua ungkara ari eusina ngan suangkara.

Dina Asmarandana, anu jumlah ungkarana tujuh jeung sinom salapan, cangkang jeung eusi teh cara dina Dangdanggula teu bisa angger mulus marelena. Teu cara dina Kinanti.

Sipat bangbalikan dangding, babakuna silih asih jeung sakapeung sok aya piwuruk. Meh tara manggih anu direka sesebred mah.

Conto bangbalikan dangding:

1. Kinanti:

Di Cikajang aya gunung, asa paturay jasmani, kalong leutik saba gedang, bawaning sumedot piker, kembang biru di astana, abot pisan jeung nu asih.

2. Sinom:

Balandongan ngujur jalan, sok hayang los bae indit, kendang gede pakauman, dagdigdug rasaning ati bade direka masjid, mun emut bati rumanjug, tegal tengah nagara, laun-laun sugan hasil, kadal gede pareng alus bagja awak.

3. Asmarandana

Simpay rema beulit cinggir, ulah lali mun geus angkat, mugi emut saban waktos, pangcalikan tonggong kuda, kanu tuhu bumela; ulah matak gender kayu, matak bingbang pipikiran,

4. Dangdanggula

Pare leuweung saha nu teu peurih, tawon hideung asa disangsara, hampas minyak dibobodo, hanas abdi satuhu, nanging agan tuang janari, teu puguh kasauran, sok gedang malayu, jalir tur cidra subaya, beubeur cangkeng balung kabulen ku daging, buktina luncat-mulang.

2. Rarakitan

Rakit, ari nu dina cai mah buktina sababaraha leunjeur awi atawa kai  diatur dibereskeun, tuluy dipageuhan, boh ku tali boh ku paseuk, ditirukan puhuna sina ngaberes jajaranana, papak rata henteu anggaresol. Jabana ti kitu the dipilih sabisa-bisa anu sarua gedena. Ngan ka congona henteu papak rata the.

Jadi kaharti upama istilah “ngarakit” rek henteu pajauh hartina tina nyieun rakit, nyaeta ngatur atawa ngabeberes malar hade marelena, alus ujuranana, ngareunah jajaranana, henteu pasolengkrah matak sareukseuk nenjona.

Ari panyebut “rarakitan”, dina hokum sisindiran, nyaeta kawih anu cangkang jeung eusina sarua, papak rata dipuhuna.

Buktina, sakecap atawa dua kecap dina puhu cangakangna, sok dibalikan deui eusina, nepika jiga sapasang (ngarakit, masang).

Tegesna mah, dina rarakitan mah puhu cangkang teh dipindo atawa dibalikan deui dina eusina. Malah sakapeung mah dimamanis ku larasmadya. Saterusna, sada jeung sora sok padeukeut.Contona:

Sapanjang jalan Soreang,

moal weleh diaspalan,

sapanjang tacan kasorang,

moal weleh diakalan. 

Mihape sisir jeung minyak,

kade kaancloman leungeun,

mihape piker jeung niat,

kade kaangsonan deungeun.

Ka mana nya nyiar kulit,

hayang seubeuh sesewiran,

ka mana nya nyiar duit,

hayang seubeuh pelesiran.

Lain bangban lain pacing,

lain Kananga kuduna,

lain babad lain tanding,

lain kadinya kuduna.

Eta conto-conto diluhur sipatna silih asih.

Conto dina piwuruk:

Lamun urang ninun kanteh,

ulah resep make poleng,

lamun urang leutik keneh,

ulah resep ngomong goreng,

Meugeus diangir ku jengjing,

geura ganti ku kihiyang,

meugeus pelesir ti peuting,

geura ganti ku sambeang

Sing getol nginum jajamu,

nu guna nguatkeun urat,

sing getol neangan elmu,

nu guna dunya aherat. 

Anu sipatna sesebred, upamana bae:

Rarasaan melak cau,

teu nyaho mun melak cabe,

rarasaan matak lucu,

 teu nyaho mun matak rehe.

Majar maneh cengkeh koneng,

kulit peuteuy dina nyiru,

majar maneh lengkeh koneng,

kulit beuteung mani nambru.

3. Paparikan

a. Paparikan Kawih

asalna tina “parik”, anu sumberna tina “parek”, hartina deukeut

Teu kudu heran tina “parek” jadi “parik”, sabab dina elmu basa mah hukum robahna sora teh geus kaprah.Rea kecap anu sorana jadi robah tapi hartina eta-eta keneh, upamana bae dina hukum basa lemes atawa basa dialek.Sakapeung robah sora bari ngeser hartina tapi hakekaktna eta-eta keneh. Contona:

tilik..................................................jadi telek

takir………………………………………jadi taker

nitis……………………………………….jadi netes

rakit.................................................jadi raket

racik................................................jadi racek

angkiran.........................................jadi angkeran

pinaring..........................................jadi pinareng

ngahening......................................jadi ngaheneng

sirih.................................................jadi seureuh

galih................................................jadi galeuh

sangkir...........................................jadi sengker

pa(h)it...........................................jadi paheut.

Jadi paparikan atawa paparekan teh maksudna mah “deudeukeutan”. dina hukum sisindiran, anu padeukeut teh nyaeta sada atawa sora dina cangkang jeung eusi kawih, malah sakapeung mah sok sarua pisan. 

Conto-contona paparikan anu sipatna silih asih, upamana bae:

Leuleupeutan leuleumeungan,

ngarah kekejoanana,

Deudeukeutran reureujeungan,

ngarah tetenjoanana.

Baju soeh tatambalan,

kaput gede jarumatna,

Daek soteh ngawulaan,

lamun hade rumawatna.

Pucuk tiwu akar bangbang,

amismata disusukan,

Mun rek milu geura dangdang,

cimata geura susutan.

Ari conto-conto nu sipatna piwuruk, upamana bae,

Ka kulon nyair kapiting,

ngocok lobak bobodasna,

ulah sok liar ti peuting,

osok loba gogodana.

Susuru opat ngajajar,

katinggang ku daun jati,

Guguru kapalang ajar,

cara kembang burung jadi.

Anu sipatna sesebred, contona:
Poe saptu poe kemis,

salasa heuleut-heuleutan,

Saha itu gede kumis,

leumpangna eundeuk-eundeukan.


 Cikur jangkung jahe koneng,
Lampuyang pamura beuteung,
Rarasaan jangkung koneng,
puguh mah bureuteu hideung.


Daun jarak dibeungkeutan,
dibawa ka jalan gede,
Anu harak ngadeukeutan,
hayangeun dibawa hade.

Rarakitan jeung paparikan, henteu salawasna 4 padalisan. Rajeun aya oge anu genep ungkara, malah aya anu nepika dalapan, sapuluh nepika genep belas ungkara. 

b. Paparikan Dangding

Dina hukum kasusastraan jeung seni sora, anu disebut paparikan teh nyaeta sarupa sisindiran anu sora atawa sada-sada dina eusina deukeut kana sora jeung sada dina cangkangna.

Paparikan dangding the diwangun ku dua pada. Anu sapada ti heula cangkangna, ari nu pandeuri eusina.

Cara dina bangbalikan danding wae, pupuh anu biasa dipake teh ngan pupuh galede anu opat. Kitu deui sipatna, najan ceuk teori mah henteu aya halangananadijieun sesebred, ari kabiasaan praktekna mah ngan sok diparake dina silih asih jeung sakapeung dina piwuruk.

Ieu kabinangkitan paparikan dangding, cara saumumna bab ngadangding bae. Lain asli kabinangkitan Sunda, tapi asal ti Mataram. Asupna ka Sunda, kira-kira saheulaeun atawa sapandeurieun seni batik, seni wayang jeung basa lemes dina jaman Mataram nanjung.

Di Sunda pribadi paparikan (jeung sisindiran liana) teh mangrupa kawih anu unggal-unggal padalisan diwangun ku dalapan engang.

Conto-conto paparikan dangding, upamana bae:

Kinanti

Ngalantung mulungan tanjung, bari metik nagasari, kembang goyang jeung ermawar, pacampur jeung kacapiring, seungit kembang sumarsana, bawa angin ngadalingding.

Baringung pikir mangmaung, ati ngerik jeung rarisi hariwang rea ka kelar, tagiwur teu ngeunah cicing nu laip kieu rasana, nandang nyeri tanpa tanding.

Carulang dipahpal kuda, hejo deui hejo deui, sayang kaak diarengan, diasupkeun kana peti, tanjakan awi tali, Rayagung tanggal sapuluh, kasungka jeung malela, ngala antanan ka jami, tangkal jeuruk cau emas tengah huma.

Rek mulang samar kaduga, nenjo deui, nenjo deui, hayang angkt sasarengan, bati gegetun nya ati, hoream bilih lali, abdi burung mun teu tulus, kasuka ti baheula kahayang ulah rek lami, lamun rujuk abdi unjukan ka ama.

Asmarandana

Kapinis ulah disumpit, tangkal muncang ngarangrangan, kembang kopi kembang kopo, karungkang pucuk karungkang, lampuyang cocongoan, bawaeun ka Rajagaluh, batu tulis di sakola.Ieu nulis bade pamit, doakeun ti kaangangan, ulah lali ulah poho, karuhun masing karuhan, ku hayang sosonoan, isuk mah urang pajauh, cing hayang papanggih heula.


Dangdanggula

Tangkal manjah neba sisi lamping, tangkal putat rubuh kaibunan, handapeun parungpung kosong, katuncar cikur nahun, dicician dijieun kopi, dipais tru disemat, kubang sisi sumur, kahieuman tangkal dadap, kembang wangi dirajangan sapadati, mun tangkil jeung dauna.

Hate bungah anu taya tanding, nampi serat sinareng kintunan, piker bingung jadi longsong, abdi the hatur nuhun, kaweningan estu katampi, baris didamel jimat, saimbang jeung umur, teu diteundeun handap-handap, siang wengi baris ngarencangan abdi, wawakil nu ngituna.

Eta kabeh conto anu sapada cangkangna, sapada deui eusina. Tapi sok aya anu nya cangkang nya eusi dina pada eta-eta keneh. Upamana bae dina pupuh sinom:

“Baju hideung kancing tangan, dikaput ku merang awi, nu hideung matak teunangan, sing emut ka diri abdi, ka mana mun ka cai, ka handapeun kai sempur, sempur nu ngarangrangan, ka mana nya “Nyebut” nyai kanu hideung sampulur aya karangan”.

Sesebred

Sesebred, kecap nu make “dwipurwa”, cara kecap-kecap, sesengked, cecempeh, pepentol, cucutik, dadampar, popongkol, jeung jaba ti eta.

Lamun nurutkeun rasa basa jeung sada sora, bisa dikira-kira yen sesebred the boga harti: surung, gusur, sigeung, senggol. Geura ieu kecap, rarasakeun:

Sered………………………….sebred

Serot………………………….sebrot

Gerus…………………………gebrus

Iring…………………………..abring

Kecap-kecap anu ditataan pandeuri (diselapan aksara b), bari robah harti teh, robah oge rasana, asa leuwih rosa.

Jaba ti eta, lamun urang nengetan kecap-kecap anu tungtungna “red” atawa “ed” bari dirarasakeun, eta kecap-kecap teh henteu kaasup anu alus wandana. Contona, jebred, sered, palered, bered, bared,joged, renced jeung rea-rea deui.

Lamun dipapay ka lebah dinya, teu bisa jadi lamun bangbalikan disebut “sesebred” teh. Mangkaning apan ari bangbalikan mah sok pohara halona. Geura ieu contona.

1.     Beulit cingir simpay rema, dilali-lali teu lali.

2.     Samak menak munding beulang, gamparan sok nyapirakeun.

3.     Imah ngambang sisi laut, ngapalkeun sing getol tigin, beling bunder kaulinan, ulah pisan lanca-linci, tangkal nu merang dauna, mun teu lulus matak sedih.

Beda deui jeung nu “amis kesed”, peureus tapi matak resep. Upamanam

majar maneh cengkeh koneng,

kulit peuteuy dina nyiru,

Majar maneh lengkeh koneng,

Kulit beuteung mani nambru.

 Jauh-jauh manggul awi.

uyuhan teuing teu merang,

Jaung-jauh nyusul kami,

uyuhan teuing teu wiring

Cau raja turun jantung,

saturuy jadi sasikat,

Taya bagja taya untung,

 ngan ukur ngajadi sobat,

Jadi cindekna, sesebred teh, sisindiran mangrupa kawih kaheureuyan anu ocon. Da eta, dina buktina oge jalma nu sesebred teh ngarasa ari celetetna sindir kana hate mah, tapi henteu bisa ambek, da kahalangan ku karesmian.

(Dicutat tina Kandaga; M.A. Salmun)